Dopamina: napęd mózgu, który może uzależniać i niszczyć

„Pamiętam dzień, kiedy wszystko straciło smak. Kawa była nijaka, ulubiona muzyka brzmiała jak monotonne tło windy. Nie wiedziałem jeszcze, że w mojej głowie zabrakło jednego z najważniejszych paliw – dopaminy.”

Czy nie spotykasz ludzi, którzy mówią, że „stracili energię” albo „nie mają już w sobie tej iskry”? Kiedyś myślałem, że to po prostu zmęczenie życiem. Dziś wiem, że często stoi za tym biochemia – a dokładniej, maleńka cząsteczka, która decyduje, czy wstaniemy rano z łóżka.

Jako psycholog i dziennikarz widziałem, jak dopamina wpływa na każdą sferę naszego życia. Ona reguluje ruch, podsyca emocje, wzmacnia motywację i ułatwia uczenie się. Ale najbardziej fascynuje mnie jej rola w układzie nagrody – mechanizmie, który od tysięcy lat uczy nasze mózgi, co warto powtarzać.

Dopamina i układ nagrody – dlaczego nie możemy przestać chcieć

„Kiedyś w redakcji żartowaliśmy, że pracujemy ‘na deadline i dopaminę’. Wtedy jeszcze nie rozumiałem, jak dosłowne było to stwierdzenie.”

Byłem wtedy na fali. I życiowej i radiowej. To uczucie, gdy bierzesz mikrofon i mówisz do miliona ludzi, a w wyobraźni widzisz swoje nazwisko na stronie głównej, wówczas w środku pojawia się to przyjemne ciepło… Dopamina. W psychologii wiemy, że właśnie ona aktywuje układ nagrody – ten sam, który odpala się, kiedy jemy, uprawiamy seks, gramy z przyjaciółmi w planszówki albo zdobywamy lajki w mediach społecznościowych. A’propos – napisz proszę w komentarzu, czy masz podobne doświadczenia z dopaminą.

Ale to, co mnie najbardziej uderzyło w badaniach, to fakt, że dopamina nie odpowiada za samą przyjemność. Ona jest napędem do jej poszukiwania. Dlatego możemy siedzieć godzinami przed ekranem, klikając w kolejne filmiki, choć wcale nie czujemy się potem szczęśliwsi. Ja też złapałem się na tym, że niekiedy goniłem za celem nie po to, żeby go osiągnąć – tylko po to, by czuć ten dreszcz oczekiwania. Zgodnie z resztą z zasadą: czy bardziej lubisz gonić króliczka, czy go złapać?

Niedobór dopaminy – gdy życie traci kolory

„Mój profesor kiedyś powiedział: ‘Nic mnie nie cieszy, nawet moje ulubione jedzenie’. Wtedy pomyślałem: to brzmi znajomo – bo i ja kiedyś czułem to samo.”

Widziałem, jak niedobór dopaminy odbiera ludziom radość z życia. W sferze fizycznej najbardziej dramatyczny przykład to choroba Parkinsona. Pamiętam wizytę na oddziale neurologicznym – obserwowałem starszego pana, którego ręce drżały przy każdym ruchu. Wiedziałem, że jego istota czarna w mózgu powoli umiera, a wraz z nią zdolność swobodnego poruszania się.

W obszarze psychicznym brak dopaminy oznacza anhedonię – stan, w którym człowiek traci zdolność odczuwania radości. Widziałem to w oczach pacjentów – spojrzenie bez blasku, w którym każda czynność wydaje się bez sensu. I pamiętam, jak sam przeżywałem coś podobnego po jednym z najbardziej stresujących okresów w moim życiu.

Nadmiar dopaminy – kiedy mózg przyspiesza za bardzo

„Spotkałem kiedyś mężczyznę, który był przekonany, że Bóg do niego przemawia. Słuchałem go uważnie, bo wiem, że za takimi opowieściami często stoi chemia, nie tylko wiara.”

Rozmawialiśmy długo. Jego słowa były chaotyczne, ale pełne przekonania. Wiedziałem już, że nadmiar dopaminy w określonych obszarach mózgu może prowadzić do psychozy. W schizofrenii ta nadaktywność w szlaku mezolimbicznym powoduje urojenia i halucynacje.

Ale widziałem też inne oblicza nadmiaru dopaminy – ludzi, którzy rzucają się w ryzykowne inwestycje, prowadzą samochód w mieście, jak na torze wyścigowym, podejmują decyzje impulsywnie. W ich mózgach pedał gazu jest wciśnięty, a hamulców brak.

Dopamina a uzależnienia – pułapka, z której trudno się wyrwać

„Rozmawiałem kiedyś z gamerem, który spędzał przed komputerem po 16 godzin dziennie. Powtarzał: ‘To ostatnia gra’. Ale wiedziałem, że to dopamina mówi przez niego.”

Uzależnienia mają wiele twarzy. Widziałem ludzi, którzy stracili oszczędności w kasynie, ale też takich, którzy spalili swoje relacje przez obsesję na punkcie mediów społecznościowych. W każdym przypadku mechanizm jest podobny – mózg przyzwyczaja się do wysokiego poziomu dopaminowej stymulacji i zaczyna jej żądać coraz więcej.

Hipoteza dopaminowa uzależnień mówi jasno: nadmierne pobudzanie układu nagrody prowadzi do zmian w mózgu. Kiedyś słyszałem, że to „tylko psychika”. Teraz wiem, że to fizyczne przestawienie trybików w naszej głowie.

Dopamina i inne neuroprzekaźniki – złożona orkiestra mózgu

„Pacjentka zapytała kiedyś: ‘Czy mogę po prostu podnieść dopaminę i wszystko będzie dobrze?’. Odpowiedziałem: ‘Twój mózg to orkiestra – sama dopamina nie zagra melodii’.”

Czułem, że to porównanie trafia w sedno. Widziałem w badaniach i w praktyce, że dopamina współpracuje z serotoniną, glutaminianem, noradrenaliną. Każdy z tych neuroprzekaźników pełni swoją rolę, a naruszenie równowagi jednego z nich może zaburzyć całość.

Podniesienie dopaminy może sprawić, że wstaniesz z łóżka z energią, ale jeśli nie zbalansujesz jej z serotoniną, możesz poczuć lęk i napięcie. Widziałem to u pacjentów – poprawa motywacji, ale jednocześnie wzrost impulsywności.

Dopamina a codzienne wybory – jak kultura i technologia programują nasz mózg

„W drodze do pracy złapałem się na tym, że co kilkanaście sekund sięgam po telefon. Nie czekałem na wiadomość. Czekałem na to małe ‘pstryk’ w mózgu.”

Jako dziennikarz obserwuję, jak technologia projektuje nasze zachowania. Powiadomienia, automatyczne rekomendacje, scrollowanie w nieskończoność – to wszystko żeruje na mojej biologii. Widzę to też w gabinecie – klienci opowiadają, że nie potrafią odłożyć telefonu, nawet kiedy nie mają nic do sprawdzenia.

To dopamina uczy nas tego nawyku. Mózg dostaje sygnał: „coś nowego się wydarzyło” – i wydziela dawkę neuroprzekaźnika. Problem w tym, że po chwili ten efekt znika, więc sięgamy po kolejną porcję bodźców.

Jak dbam o równowagę dopaminy

„Kiedy sam poczułem, że jestem w trybie ciągłego pobudzenia, wróciłem do podstaw. Wiedziałem, że jeśli nie zwolnię, skończę wyczerpany i otępiały.”

W moim życiu wprowadziłem kilka prostych zasad, które polecam każdemu:

• Ruszam się codziennie – uwielbiam jeździć na rowerze, a gdy nie mam na to przestrzeni to choćby spacer, byle regularnie. Ruch poprawia wrażliwość receptorów dopaminowych.
• Dbam o sen – widziałem w badaniach, jak deprywacja snu potrafi obniżyć poziom dopaminy.
• Jem produkty bogate w tyrozynę – jajka, ryby, orzechy. To budulec dopaminy.
• Spotykam się i pracuję z ludźmi – wiem, że bliskie relacje naturalnie pobudzają układ nagrody.
• Ograniczam nadmiar bodźców – pozbyłem się całkowicie telewizora, poza tym… mniej czasu w sieci, więcej w realnym świecie medytując wśród drzew lub bawiąc się z psem.

Wiem, że dopamina nie jest wrogiem. Jest moim napędem i kompasem, ale jeśli pozwolę jej działać bez kontroli, może mnie wyprowadzić na manowce.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o tym, jak działa Twój mózg i jak świadomie korzystać z jego biochemii, zapraszam na konsultacje w ramach psychoedukacji.