To będzie oczywiście artykuł odnoszących się do wyników badań psychologów, a na koniec zapraszam na ciekawe moim zdaniem przesiewowe autorskie badanie do samodzielnej realizacji, ale nie sposób nie zacząć od rysu historycznego. Zawsze ciekawiło mnie dlaczego 13-go w piątek ma nas dotykać pech. W ogóle czy ma? I tu z pomocą przychodzi mi moja pierwsza (druga? sam nie wiem) specjalność zawodowa i pasja, a mianowicie dziennikarstwo.

Dlaczego piątek trzynastego uchodzi za pechowy?

To przekonanie ma głębokie korzenie w historii, religii i właśnie w psychologii. Liczba 13 była postrzegana jako nieszczęśliwa, ponieważ zakłóca „idealną” dwunastkę – 12 apostołów, miesięcy czy znaków zodiaku. W mitologii nordyckiej 13. gość na uczcie – Loki – przyniósł śmierć Baldura, co tylko wzmocniło negatywne skojarzenia.

Piątek z kolei miał złą sławę już w chrześcijaństwie – to właśnie tego dnia Jezus został ukrzyżowany. Do tego, 13 października 1307 roku (piątek) rozpoczęły się masowe aresztowania templariuszy – jedno z najbardziej znanych wydarzeń historycznych przypisanych tej dacie.

Współczesna kultura, szczególnie kino grozy i media, utrwala przekonanie, że piątek trzynastego to dzień nieszczęść. Psychologia podpowiada, że działa tu efekt nocebo – jeśli wierzymy, że coś złego się wydarzy, jesteśmy bardziej napięci i skłonni do błędów. Nasz mózg sam „szuka” potwierdzeń przesądu.

Dla wielu osób na całym świecie data „piątek trzynastego” ma jednoznaczne konotacje – pech, nieszczęście, a nawet zagrożenie. Choć brzmi to jak niewinna przesądna gra wyobraźni, psychologia ma na ten temat znacznie więcej do powiedzenia. Wybrałem tu losowo badania prowadzone w USA, Wielkiej Brytanii i Niemczech, które pokazują, że strach przed tą konkretną datą to nie tylko folklor, ale realne zjawisko psychiczne, znane w literaturze jako efekt nocebo kulturowego – sytuacja, w której negatywne oczekiwania (np. „to będzie zły dzień”) faktycznie wywołują negatywne konsekwencje.

Jak to możliwe, że zapis w kalendarzu może wpływać na nasze zachowanie, nastrój, a nawet zdrowie fizyczne? Czy to tylko przypadek, że tego dnia wzrasta liczba wypadków drogowych, zgłaszanych niepokojów czy absencji w pracy? Przyjrzyjmy się temu bliżej – nie przez pryzmat mitów, lecz przez wyniki rzetelnych badań naukowych.

Psychologia przesądu: strach, który działa naprawdę

Piątek trzynastego – a piszę ten artykuł w czwartek 12 czerwca wieczorem… czy to coś oznacza(?) – to jedna z najpopularniejszych przesądnych dat w kulturze zachodniej, a jej oddziaływanie na psychikę ludzi stało się przedmiotem badań psychologów i socjologów. W psychologii przesądy uznaje się za formę heurystyki poznawczej – uproszczonego schematu myślowego, który ma pomagać w szybkim podejmowaniu decyzji, ale często prowadzi do błędnych wniosków. Przesądy takie jak „czarny kot” czy „piątek trzynastego” dają nam złudzenie kontroli – jeśli czegoś unikniemy, unikniemy też ryzyka.

Badanie Patricka Ofori z Uniwersytetu Stirling wykazało, że sportowcy w Wielkiej Brytanii przywiązują dużą wagę do symbolicznych dat, co może wpływać na ich wydolność. Kiedy mecz przypadał na „pechowy dzień”, część zawodników deklarowała gorsze samopoczucie, niższą motywację i większy lęk przed porażką. Podobne wnioski płyną z analizy danych brytyjskich z lat 90., które pokazały, że liczba hospitalizacji po wypadkach komunikacyjnych faktycznie wzrastała w piątki trzynastego – zwłaszcza wśród osób z wysokim poziomem lęku i neurotyczności.

Nocebo społeczne – gdy kultura programuje nasz strach

Pojęcie „nocebo” to odwrotność placebo – zamiast pozytywnego efektu z oczekiwań, występuje pogorszenie samopoczucia lub efektów zdrowotnych tylko dlatego, że się czegoś obawiamy. W przypadku piątku trzynastego mamy do czynienia z jego społecznym wariantem – nocebo kulturowym. Przykład? Gdy media przypominają o pechowej dacie, część ludzi zaczyna zachowywać się bardziej ostrożnie, ale też bardziej nerwowo, co paradoksalnie zwiększa szanse na błędy i wypadki.

W badaniu dr H.H. Bauera opublikowanym w niemieckim „Zeitschrift für Anomalistik” autor analizuje przypadki, w których ludzie pod wpływem medialnej narracji o „czarnym piątku” doświadczali realnych trudności zdrowotnych – od somatyzacji (ból brzucha, napięcie mięśniowe) po stany lękowe. Wniosek: oczekiwania społeczne wpływają na sposób, w jaki interpretujemy zwykłe zdarzenia – np. zgubienie kluczy czy drobną stłuczkę – jako „potwierdzenie pechowości dnia”.

Kultura strachu: rola mediów i filmów grozy

Wpływ kultury masowej na nasze postrzeganie daty piątku trzynastego jest nie do przecenienia. Od słynnej serii horrorów „Friday the 13th”, po setki artykułów tabloidowych ostrzegających przed tą datą, przekaz jest jasny: to dzień, w którym może wydarzyć się coś złego. George W. Clayton w rozprawie doktorskiej z University of Roehampton wykazał, że horror jako gatunek filmowy korzysta z istniejących kulturowych lęków – a piątek trzynastego stał się ich ikoną. Taki przekaz działa jak samospełniające się proroctwo: oczekując złych wydarzeń, zwiększamy prawdopodobieństwo, że je zauważymy i przeżyjemy jako „nadzwyczajne”.

Jak przeciwdziałać psychologicznemu efektowi „czarnego piątku”?

Badacze z Uniwersytetu Glasgow i Warwick podkreślają, że kluczowe w radzeniu sobie z tego typu przesądami jest uświadomienie sobie ich natury. Efekt piątku trzynastego opiera się bowiem na błędach poznawczych i efekcie konfirmacji – czyli selektywnym zapamiętywaniu tylko tych wydarzeń, które pasują do założonej tezy („miałem dziś pecha, bo to piątek trzynastego”). Jeśli chcemy się uchronić przed wpływem tej daty, warto:

• Obserwować swoje myśli i emocje – czy nie przypisujemy losowym zdarzeniom większego znaczenia?
• Praktykować techniki uważności (mindfulness), które pomagają zakotwiczyć się w tu i teraz.
• Unikać mediów, które rozbudzają lęki i przesądy.
• Edukować dzieci i młodzież, by nie powielały nieuzasadnionych lęków kulturowych.

Piątek jak każdy inny – ale nie dla każdego

Piątek trzynastego nie jest datą obiektywnie pechową. Jednak dla milionów ludzi staje się ona nośnikiem lęków, niepokoju i emocji, które mają rzeczywisty wpływ na ich funkcjonowanie. Psychologia pokazuje, że nasz mózg potrafi nadać znaczenie każdej dacie – jeśli tylko w to uwierzymy. W tym sensie „czarny piątek” staje się lustrem naszych zbiorowych przekonań i słabości. I jak każde lustro – możemy się w nim przejrzeć i zobaczyć, czego tak naprawdę się boimy.

Test Przesądnej Wrażliwości – Piątek Trzynastego

Oceń każde zdanie w skali od 1 (zupełnie się nie zgadzam) do 5 (całkowicie się zgadzam):

Jeśli uważasz, że chcesz o tym zagadnieniu porozmawiać z psychologiem - zapraszam!