W świecie pełnym terminów związanych z efektywnością, zarządzaniem czasem i produktywnością, dwa zjawiska szczególnie przykuwają uwagę psychologów – prokrastynacja oraz jej mniej znane przeciwieństwo – prekrastynacja. Choć z pozoru skrajnie różne, obie strategie działania są odbiciem wewnętrznych mechanizmów radzenia sobie z presją, niepewnością i stresem.

Scena codzienna: dwa podejścia do tego samego zadania

Wyobraźmy sobie dwie osoby stojące przed identycznym zadaniem: przygotowaniem raportu do pracy, którego termin mija za tydzień.

• Pierwsza osoba unika zadania, mimo że codziennie je sobie przypomina. Zajmuje się wszystkim innym: porządkuje dokumenty, odpowiada na maile, aż wreszcie zasiada do pracy w ostatnią noc przed terminem, pod wpływem presji.
• Druga osoba natychmiast po otrzymaniu zadania otwiera dokument, pisze kilka zdań, organizuje strukturę. Choć nie musi się spieszyć, ma potrzebę jak najszybszego rozpoczęcia działania — nie dlatego, że chce wszystko mieć „z głowy”, ale dlatego, że samo rozpoczęcie redukuje napięcie psychiczne.

To właśnie prokrastynacja i prekrastynacja – dwa style zarządzania zadaniami, które mają różne źródła, ale podobny cel: poradzenie sobie z emocjonalnym dyskomfortem.

Psychologia prokrastynacji

Prokrastynacja to coś więcej niż lenistwo. Według badań kanadyjskiego psychologa Tima Pychyla (Carleton University), prokrastynacja to forma regulacji emocjonalnej. Gdy dane zadanie budzi lęk, nudę lub niepewność co do własnych kompetencji, mózg podejmuje próbę „ucieczki” – nie fizycznej, lecz psychicznej. W rezultacie skupiamy się na działaniach dających natychmiastową gratyfikację – przeglądaniu mediów, porządkach, rozmowach.

Z czasem ta ucieczka staje się nawykiem, a długofalowo prowadzi do obniżonego poczucia własnej skuteczności, poczucia winy, a nawet objawów depresji (Ibrahim, Münscher & Herzberg, 2022).

Psychologia prekrastynacji

Prekrastynacja, po raz pierwszy opisana przez profesora Davida Rosenbauma w 2014 roku, polega na impulsywnym dążeniu do natychmiastowego rozpoczęcia zadania. Nawet jeśli wiąże się to z większym wysiłkiem, człowiek wybiera działanie „tu i teraz”. Nie wynika to z rozsądnego planowania, lecz z chęci szybkiego zmniejszenia obciążenia poznawczego – zamknięcia otwartego „procesu w głowie”.

Rosenbaum ilustrował to eksperymentem: uczestnicy mieli przenieść jedno z dwóch wiader wzdłuż korytarza. Wiadro położone bliżej wymagało większego wysiłku fizycznego (było cięższe), ale większość badanych i tak wybierała je — byleby coś już zacząć robić.

Dlaczego ludzie prekrastynują?

Z badań (m.in. Fournier et al., 2019; McBride & Villarreal, 2023) wynika, że prekrastynacja wiąże się z:

• impulsywnością poznawczą – chęcią redukcji niepewności jak najszybciej;
• niskim poziomem tolerancji na niezamknięte sprawy (tzw. efekt Zeigarnik);
• pozorną potrzebą kontroli – rozpoczęcie zadania daje wrażenie panowania nad sytuacją, nawet jeśli nie jest to racjonalne.

Cień i światło obu zjawisk

Wbrew intuicji, ani prokrastynacja, ani prekrastynacja nie są z definicji „złe”. Ich konsekwencje zależą od kontekstu.

🔴 Prokrastynacja może być szkodliwa, gdy prowadzi do chronicznego stresu, opóźnień, obniżenia jakości pracy. Ale czasem pozwala zyskać dystans, dopracować koncepcję, skonsolidować pomysły.

🟢 Prekrastynacja często skutkuje szybkimi rezultatami i redukcją lęku. Ale może prowadzić do pochopnych decyzji, błędów i marnotrawstwa energii na zadania, które w danym momencie nie wymagają natychmiastowej uwagi.

Wnioski końcowe

Zarówno prokrastynacja, jak i prekrastynacja są wyrazem indywidualnych różnic w podejściu do kontroli, stresu i organizacji. Zamiast oceniać, warto zrozumieć ich funkcje i przyczyny. Kluczem do lepszego zarządzania sobą w czasie nie jest eliminacja jednego czy drugiego zjawiska, ale świadome ich rozpoznanie i dostosowanie działania do rzeczywistego kontekstu zadania.

W świecie, w którym produktywność często staje się celem samym w sobie, warto zadać pytanie: czy nasze działania wynikają z refleksji – czy z automatyzmu?

Test: Prokrastynacja czy Prekrastynacja?

Jeśli czujesz potrzebę porozmawiania o tych zjawiskach – psycholog; Zapraszam!